هرچه از ایرانم بگوییم کم گفته ام چند روز پیش که در این شهر پر از دود و مه الود چیزی دیدم که این تهران با این همه بلا ها که برسر جانداران خود می اورد و اورده هنوز جاندارانی در ان هستند که به سختی زندگی میکنند و ما از انه غافلیم یکی از انها پروانه ها هستند اما وقتی به سایت کویر های ایران رفتم به دلیل گستردگی مطالب نتوانستم مطلبی را در وبلاگم را از گونه های ایرانی ان ذکر کنم و شما را به مشاهده لینک زیر دعوت میکنم قبل از ان با این گونه به خوبی اشنا شویدتا ببنید این گونه نیز در ایران به چه گستردگی ایی است و بیش از ۱۶۰۰۰۰ گونه پروانه در مناطق مختلف کره زمین از سرزمینهای شمالی گرفته تا جنگلهای استوایی و مناطق خشک بیابانی ، شناخته شده است. سرزمین ما ایران نیز بدلیل تنوع قابل ملاحظه آب و هوایی دارای پوشش گیاهی متنوع و در نتیجه ترکیبی غنی از پروانه ها می باشد.
برای اطلاعات بیشتر از پروانه های ایران زمین به لینک زیر مراجعه کنید.
پروانه ها جزو حشرات بوده و به گروه فلس بالان تعلق دارند . سر پروانه ها معمولا گرد و چشمانشان اغلب بزرگ و مدور است ؛ نزدیک لبه داخلی چشمها دو عدد شاخک یا آنتن قرار گرفته که از بندهای متعددی تشکیل شده است . شکل شاخک در پروانه ها متفاوت می باشد.
دهان پروانه ها با حشرات دیگر تفاوت دارد و از دو رشته بلند تشکیل شده که در قسمت داخلی هر کدام شیاری وجود دارد که در مجموع به شکل یک لوله مکنده یا خرطوم مشاهده می شود . این لوله گاهی از بدن خود پروانه نیز بلندتر است و جهت مکیدن شهد از انتهای جام گل گیاهان به کار می رود . در هنگام استراحت این خرطوم به صورت منظمی جمع شده و در بین پالپها قرار می گیرد ؛ پالپها اعضای حسی کوچکی به تعداد چهار عدد هستند که دو عدد از آنها دیده نمی شود ولی دو عدد دیگر بزرگ بوده و به راحتی قابل رویت است .
بدن ( شکم ) پروانه ها کشیده و تقریبا استوانه ای شکل و دارای هفت حلقه است . این حلقه ها توسط غشایی به هم متصل بوده و بدین جهت انعطاف پذیری خاصی را دارا می باشد . این غشاء دارای روزنه هایی است که توسط آنها هوا وارد لوله های تنفسی می شود .
در بین سر و شکم قسمتی وجود دارد که در اصطلاح به آن سینه گفته می شود . بالها و پاها به این قسمت متصل هستند ؛ بالها به قسمت بالای سینه متصل شده و توسط رگهای محکمی به قسمتهای مختلف تقسیم می شوند. این رگها دارای ضخامتهای متفاوتی می باشند . رگبالها در واقع حافظ غشاء بالها و چارچوب آنها محسوب می گردند . بال پروانه ها در قیاس با سایر حشرات بزرگتر و دارای اشکال متنوعی هستند . این بالها توسط پولکهای ریزی پوشیده شده است که با پایه ای به بال متصل شده اند
پروانه های ماده معمولا از نرها بزرگتر بوده ولی رنگ آمیزی در آنها تیره تر است . کمی بعد از بلوغ کامل ، پروانه ماده تخمهایش را بر روی گیاهی می گذارد که بعدا” مورد تغذیه لاروها قرار می گیرد . این تخمها بسیار کوچک هستند و دارای رنگهای مختلفی از زرد ، آبی خالص ، انواع قرمز تیره تا سیاه می باشند . آنها در عین ظرافت دارای شکلهای بی نهایت متفاوت هستند .
پروانه های بالغ معمولا عمر کوتاهی دارند و باید مثل بیشتر حشرات قبل از بلوغ کامل از سه مرحله عبور کنند :
الف –دوره جنینی در داخل تخم
ب- مرحله لاروی ( Larvae) ( نوزادی) بعد از بیرون آمدن از تخم
ج مرحله شفیرگی ( Papae) ( بین نوزادی و بلوغ )
پروانه های ماده معمولا از نرها بزرگتر بوده ولی رنگ آمیزی در آنها تیره تر است . کمی بعد از بلوغ کامل ، پروانه ماده تخمهایش را بر روی گیاهی می گذارد که بعدا” مورد تغذیه لاروها قرار می گیرد . این تخمها بسیار کوچک هستند و دارای رنگهای مختلفی از زرد ، آبی خالص ، انواع قرمز تیره تا سیاه می باشند . آنها در عین ظرافت دارای شکلهای بی نهایت متفاوت هستند .
بعد از عمل تخمگذاری ، تخمها توسط یک ماده چسبناک نامحلول در آب پوشیده می شوند ؛ هدف از این پوشش اتصال تخم ها به ساقه ها و برگهای گیاهان است.
در گونه هاییکه لاروها با هم زندگی می گنند پروانه ها در هر لحظه فقط یک تخم بر روی برگها ، گلها یا ساقه ها می گذارند.
لارو برای بیرون آمدن از تخم از آرواره های جوانش استفاده می کند و از این تخم که کمی بزرگتر از سر سوزن است لاروی خارج می شود که به سختی قابل مشاهده است ؛ از این به بعد لارو با ولع باورنکردنی شروع به خوردن مواد گیاهی اطرافش می کند . اگر چه این لارو به شدت تغذیه می کند ، اما در اندازه آن تغییری صورت نمی گیرد ؛ او بعد از چند روز اشتهای خود را از دست می دهد و سست ، بیحال و کمرنگ شده به دنبال پناهگاهی می گردد. بعد از پیدا کردن محلی مناسب ، محکم به آن چسبیده و بدنش را به طریق پیچاندن در همه جهات منقبض و منبسط می کند. او در مواقعی این کار را متوقف می نماید ، مثل اینکه می خواهد استراحت کند ولی این توقف برای این است که کار را با قدرت بیشتری دنبال نماید . سپس بعد از مدتی پوست به صورت طولی و در قسمت پشت بدن شکافته شده و این شکاف از سر تا انتهای بدن ادامه می یابد و لارو سر خود را آزاد کرده و سپس بقیه بدن را آزاد می کند ؛ در این مرحله از حالت فشرده و منقبض رها شده و به اندازه حقیقی و طبیعی خود مشاهده می گردد . در این مراحل ، یعنی از ابتدای تغذیه تا رشد کامل چهار تا پنج بار پوست اندازی صورت می گیرد.
بعد از این پوست اندازیها ، خصوصیات لارو بالغ کاملا” ظاهر می شود ؛ سرلارو گرد بوده و دو لکه کوچک و برآمده سیاه ، مانند دو چشم در هر طرف قابل مشاهده است . دهانش با دهان حشره بالغ ( پروانه) متفاوت می باشد و دارای برآمدگی است که از آن رشته های ابریشمی ترشح می شود.
بدن لارو به دوازده حلقه یا بند شبیه به هم تقسیم شده که در همه آنها به جز سه بند اول یک روزنه وجود دارد. هوا از این روزنه ها وارد لوله های تنفسی می شود. هشت جفت پا به زیر بدن متصل است که به لارو کمک می کند تا حرکت کند . همه لاروها دارای دو نوع پا می باشند : سه جفت اول مخروطی و بند بند بوده و دارای یک پنجه انتهایی هستند، که پاهای حقیقی پروانه ، بعدا” از آنها به وجود می آیند. پاهای دیگر ، غشایی یا کاذب نام دارند؛ این پاها شبیه استوانه های لوله ای بزرگی می باشد که در انتهای آنها یک سری قلابهای ظریف وجود دارد. او قادر است این پاهای کاذب را در همه جهات بگرداند و آنها را بیرون آورده یا به داخل بدن بکشد . این پاهای کاذب در پروانه ها بطور کامل ناپدید می شوند.
بدن بعضی از لاروها کاملا برهنه است، اما بدن بسیاری از آنها توسط موهای نرم و زبر و برآمدگی هایی پوشیده شده است.
پروانگان مخصوصا در دوره لاروی غرائز شگفت انگیزی از خود نشان می دهند. بیشتر آنها به تنهایی بر روی گیاهان مختلف ، داخل ساقه ها یا درون میوه و گلها زندگی می کنند .بعضی ها با پیچاندن یک برگ یا ” دوختن ” چند برگ توسط نخهای ابریشمی برای خود پناهگاه می سازند. عده دیگری برای خود پیله ابریشمی می بافند . دسته ای از لاروها بصورت گروهی یا خانوادگی برای خود پیله ابریشمی می بافند. دسته ای از لاروها بصورت گروهی یا خانوادگی در درون یک کیسه بزرگ ابریشمی زندگی می کنند . دسته ای دیگر در یک ” چادر” که در چمنزار بر پا کرده اند ، بسر برده و پس از خوردن گیاهان اطراف و تمام شدن آذوقه ، اردوگاهشان را بر هم زده و به محل جدیدی نقل مکان می کنند.
همه لاروها کم و بیش تارهای فراوان ابریشمی می بافند که در ظرافت ، قدرت و رنگ با هم تفاوت دارند. رنگ تارها می تواند سفید ، زرد یا قهوه ای باشد . همه می دانند که کرم ابریشم از تارهایش برای ساختن پیله استفاده می کند و در پیله تغییر شکل می دهد ؛ همگان با ارزش اقتصادی این پیله ها برای بافتن پارچه های ابریشمی واقف می باشند ولی باید بدانیم که بسیاری از گونه ها چنین پیله ای نمی سازند و از تارهای ابریشمی خود برای کشیدن و محکم کردن برگها ( جهت پنهان شدن در زیر آن ) یا ساختن پناهگاهشان استفاده می کنند.
در مواقعی که یک لارو توسط باد از روی درخت می افتد ، سرعت خود را با تنیدن یک رشته ابریشمی ، کم می کند و سپس در موقع مناسب توسط همان رشته دوباره به روی درخت بر می گردد ؛ به همین صورت اگر خطری او را تهدید کند خود را از روی شاخه یا برگی که روی آن قرار گرفته پایین انداخته ، به تار ابریشمی آویزان می شود و به آرامی بر روی زمین فرود می آید .
در هنگامی که لارو احساس کند زمان تغییر حالت جدید یعنی شفیرگی فرا رسده است ، به دنبال پناهگاهی امن و راحت می گردد . شفیرگی ، مرحله ایست که طی آن لارو کرمی شکل تبدیل به یک پروانه بالغ می شود؛ از لحاظ ظاهری حالتی شبیه خواب یا یک نوع مرگ کاذب است لیکن در درون آن تغییرات درونی ( فیزیولوژیک ) عظیمی صورت می گیرد که عامل تبدیل آن به حشره بالغ می شود .
نحوه تبدیل لارو به شفیره در گروههای مختلف تفاوت زیادی با هم دارد . بعضی از لاروها مانند کرم ابریشم پیله ای برای خود درست کرده تا از آنها مواظبت کند . عده ای دیگر محفظه ای در زمین یا زیر یک ریشه درست کرده و آن را با لایه ای از ابریشم مفروش می سازند . گروهی دوران شفیرگی خود را درون ساقه گیاهان سپری می کنند، اما بسیاری از پروانگان ، مخصوصا پروانه های روز پرواز این عمل را در هوای آزاد انجام می دهند ؛ بطور مثال می توان از لارو چلچله پروانگان و کلم پروانگان نام برد که وقتی لارو محل مناسبی مثل ساقه یا تنه درختی را پیدا کرد ، توسط تارهای ابریشمی ، انتهای بدنش را به تکیه گاهی محکم می نماید و سپس سر و بدنش را به عقب خم کرده ، یک حلقه ابریشمی ایجاد می کند تا بدن او را نگهدارد . این حلقه در دو طرف بدن به تکیه گاه متصل است . لارو ، بعد از این عمل ، بدن خود را منقبض کرده پوست اندازی می کند ، اما اکنون این لارو نیست که از زیر پوست قدیمی ظاهر می شود ، بلکه شفیره ای با شکلی کاملا”متفاوت است .
این شفیره با همین شکل و با پوستی سخت از جنس مواد شاخی ( کراتین ) زمستان را سپری می سازد . در ظاهر به نظر می رسد که سر و پاها وجود ندارد ولی با کمی دقت آثار اعضای پروانه بالغ مثل شاخکها ، خرطوم و بالها بر روی شفیره مشخص می شود .
در فصل بهار و گرم شدن هوا ، شکافی در پشت سر شفیره بوجود آمده و پروانه بالغ در میان پوسته قبلی نمایان می گردد . او در مدت کوتاهی خود را بطور کامل از پوسته شفیرگی رها می کند .
در لحظات اولیه پاها هنوز ضعیف هستند و وزن بدن را به سختی تحمل می کنند ؛ بالها چین خورده و تقریبا مچاله ، کوتاه ، ضخیم و برای پرواز نامناسب هستند ؛ خرطوم نیز مستقیم است اما به زودی ، در مجاورت هوای آزاد ، رطوبت اضافی تبخیر شده ، پاها قویتر می شوند ؛ خرطوم پیچیده و در بالا جمع می گردد و چینهای بال باز می شوند.
در این مرحله هیچکدام از اعضاء دوران لاروی به چشم نمی خورند : اعضای دهانی او آنچنان به صورت خرطوم بلند برای نوشیدن شهد گلها تبدیل شده که دیگر قابل تشخیص نمی باشد ؛ پاهای کاذب ناپدید شده اند و تنها پاهای حقیقی باقی مانده اند ، اما آنها نیز کاملا متفاوت هستند و بصورت باریک و نرم درآمده اند . راز این تحولات در پروانگان بدین ترتیب بوده که در تمامی این مراحل تا بلوغ کامل ، در زیر پوست لاروی و شفیرگی اندام جدید کم کم در حال شکل گرفتن بوده است .
این پروانه اکنون پرواز می کند تا بر روی نزدیکترین گل فرود آمده شهد آن را برای اولین بار بنوشد.
از نظر علم طبقه بندی ، می توان پولک بالان را به دو گروه پروانه ها و بیدها یا به عبارتی پروانه های روز پرواز و شب پرواز تقسیم کرد.
گروه ( رده ) حشرات Insecta:
گروه ( راسته ) پولک بالان Lepidoptera:
۱- گروه ( زیر راسته ) پروانه های روز پروازRhopalocera
۲- گروه ( زیر راسته ) پروانه های شب پروازHeterocera
برای تشخیص این دو گروه از یکدیگر باید توجه کرد که پروانه ها در هنگام استراحت بالها را به صورت عمودی در پشت بدن نگاه می دارند در صورتی که بیدها ( پروانه های شب پرواز) بالها را به صورت شیروانی در دو طرف بدن قرار می دهند؛ علاوه بر این بالهای پروانگان درهنگام پرواز ، مستقل می باشد در صورتی که در بیدها بالهای عقب توسط رابطی به بالهای جلویی متصل است ؛ این رابط در واقع قسمتی از بال عقبی است که مانند موهای باریکی بر آمده شده و در داخل حلقه کوچکی در بال جلو فرو می رود؛ این تفاوت در بالهای پروانه ها و بیدها نحوه پرواز آنها را کاملا متفاوت می سازد ، یعنی در پروانه ها که بالها آزادانه حرکت می کند ، پرواز نامنظم و زیگزاگ بوده ، در حالیکه در بیدها که بالها ( توسط رابط) به هم متصل است ، پرواز سریع و مستقیم صورت می پذیرد. تفاوت عمده دیگر اینست که در پروانه ها شاخکها در انتها گرزی شکل هستند ولی در بیدها گرزی نبوده و شکلهای مختلفی به خود می گیرد، مثلا به صورت “پر” یا ” دندانه ای” می باشند.
در نهایت لازم به آگاهی است که هر جاندار منجمله پروانگان دارای اسمی دو قسمتی مشخص و بین المللی هستند که اولی مشخص کننده جنس و دومی مشخص کننده گونه می باشد. بطور مثال اسم علمی پروانه دم چلچله ای ماکائون عبارت است از :
پاپیلیو ( اسم جنس ) ماکائون ( اسم گونه ) Papilio machaon
خانواده اصطلاح علمی دیگری است که به تعدادی از جنس ها با خصوصیات مشترک اطلاق می شود.
موضوع اصلی این کتاب پروانه های روز پرواز ایران می باشد. در ایران از پروانه های روز پرواز هفت گروه ( خانواده ) گزارش شده است. که عبارتند از :
۱- چلچله پروانگان Papilionidae
۲-زیبا پروانگان Pieridae
۳-رنگین پروانگان Nymphalidae
۴- قهوه ای پروانگان Satyridae
۵-آبی و مسی پروانگان Lycaenidae
۶ –شاه پروانگان Danaidae
۷ –منقار پروانگان Lybetheidae
خانواده علفزار پروانگان ایران ( Hesperidae) که شباهتن زیادی به روز پروازها دارد نیز در سایت کویر ها و بیابان های ایران مورد بررسی قرار می گیرد.
باید دانست از آنجاییکه لارو پروانه ها از گیاهان تغذیه می کنند ، گروههایی از آنان مخصوصا بیدها ( پروانه های شب پرواز ) جزو آفات مهم محسوب می شوند و در مورد پروانه های روز پرواز که متن اصلی این کتاب را تشکیل می دهد می توان گفت که در مجموع از نظر اقتصادی زیانبار محسوب نمی شود و فقط بعضی از آنان جزو آفات درجه دوم و سوم می باشند.
پروانه ها فواید اقتصادی بسیاری نیز دارند ؛ آنها موجب انتقال گرده در گیاهان غذایی و زینتی می باشند . بعضی از پروانگان بعنوان موضوعات بسیار با ارزش تحقیقاتی در زمینه های وراثت ، پراکندگی جغرافیایی ، علم هماهنگ شدن جانداران با محیط و چگونگی تکامل بر روی کره زمین می باشند .
مهمتر از همه موارد بالا باید اعتراف کرد که ابعاد مختلف این موجود زیبا هر ذهنی را به سوی حقیقت واحدی هدایت می کند ، همان حقیقتی که تکیه گاه جهان و آفریننده این همه شکوه و زیبایی است.
حفاظت از پروانه ها
همانطور که گفته شد پروانه ها دارای منافع بسیاری هستند ، با این وجود در دنیای امروز ، انسان مسئول تغییرات بسیاری در محیط زیست آنها بوده ، به صورتی که زندگی بعضی از گونه های پروانگان را تا سر حد نابودی به خطر انداخته است .
نابودی جنگلها و مراتع ، ساخت و سازهای انسانی ( بدون توجه به اصول توسعه پایدار ) باعث از بین رفتن گیاهانی می گردد که از لحاظ غذایی جهت رشد پروانه ها ضروری هستند .
در مورد کلکسیون پروانه ها باید بدانیم که در دنیای امروز این عمل جای خود را به اموری مانند عکاسی و فیلمبرداری از پروانه ها ، ایجاد باغ پروانه و حفاظت از محیط های طبیعی زندگی آنان داده است.
