زباله الکترونیکی (E-waste):به دستگاههای الکترونیکی مصرف شده و قطعات آنان همچون تلفنها و کامپیوترها، لوح فشرده و… که حاوی فلزات خطرناکی مانند سرب، کادمیوم و جیوه هستند گفته میشود که در صورت رهاسازی در طبیعت پس از پایان عمر مفید و عدم بازیافت صحیح آلوده کننده خطرناک محیط زیست به شمار میروند. عمر کوتاه تجهیزات کامپیوتری از یک طرف و تنوعطلبی مردم به استفاده از تجهیزات الکترونیکی جدید سبب شده است که رفتهرفته بحث زبالههای الکترونیکی به مشکل بزرگ دنیا تبدیل شود؛ در حال حاضر چین و امریکا از بزرگترین تولیدکنندگان زبالههای الکترونیکی هستند.
وضعیت تولید زبالههای الکتریکی در جهان:
بر اساس گزارش سازمان ملل بین ۲۰ تا ۵۰ میلیون تن زباله الکترونیکی در سال دفع شده و کشور آمریکا بزرگترین تولیدکننده این زبالهها در جهان محسوب میشود. هم اکنون ۷۰% کامپیوترها و موبایلهای جهان در چین بازیافت میشود. زبالههای الکترونیکی تنها ۲ درصد از حجم کل زبالههای جمعآوری شده در کشورهای مختلف را تشکیل می دهد و تنها ۲۰-۱۵% آنها در جهان بازیافت میشود.
بیماریهای ناشی از فلزات سنگین موجود در وسایل الکترونیک:
زبالههای الکترونیکی به طور مستـقیم، با تنفس وتماس بدنی موجب بروز انواع بیماریهای پوستی، تنفسی وشنوایی میشوند. ایــن زبــالهها بصورت غیرمستقیم هم، از طریق آلوده کردن هوا، آبهای زیرزمینی و خاک، در بافت گیاهان و جانوران نیز رسوب کرده و وارد زنجیره غذایی میشوند که مشکلات و بیـماریهایی ازجــمله اختلال در دستگاه تولیدمثل، سیستم عــصبی و گردش خون، مسـمومیـت، بیـماریهای ریـوی، گوارشی وکلیوی، پوکی استخوان و انواع سرطانها از عوارض آنهاست.
فلزات موجود در زبالههای الکترونیکی بـه ۲ دسته سمی و غیرسمی تقسیم میشوند که قابلیت حل شدن در آب را دارند:
۱) فلزات غیرسمی مانند مس، آلومینیوم، آهــن و روی درصورتی که با غلـظت بالا در آب نفوذ کنند، علاوه بـر تغییر رنگ، طــعم و بوی آب، بیماریهای گوارشی ایجاد میکنند.
۲) فلزات سنگین و ســمی موجود در زبالههای الکترونیکی همچون کادمیوم موجود درباتریهای تلفن همراه.
هنــگامی که در طبیعت رها شوند با ورود به زنجیره غذایی، وارد بدن شده و موجب اختلال درکارکرد آنزیمها، تخریب گلبولهای قرمز، ایجاد فشارخون و بیمــاریهای کلیوی میشود. به عنوان مثال، کادمیوم موجود در هر باتری گوشی تلفن همراه میتواند ۶۰۰ مترمکعب آب را آلـوده کند .جیوه موجود در زبالههای الکترونیکی هم بسیار خطرناک میباشد. براساس تحقیقات انجام شده، تعداد زیادی از اهالی شهر مینیماتای ژاپن نیز بر اثر مصرف آبزیان آلوده به جیــوه زبالههای الکترونیکی، دچار اختلالات شدید عصبی، زائدههای مغزی، نــقص های جنینی و حتی مرگ شدند.
با سوزاندن زبالههای الکترونیکی هم هیدروکربورهای هالوژنهای که از سوختن این مواد درفضا منتشر میشود در بافت ماهی و گوشت دامها تجمع کرده و شدت رسوب آن به حدی است که حتی با محصولات لبنی و فرآوردههای دامی وارد بدن و موجب مسمومیت و ایجاد سرطان میشود .
روشهای مدیریت زباله های الکتریکی:
الف) روش های سنتی و پرخطر
روش های بازیافت پرخطر بر خلاف استانداردهای رایج بین المللی بوده و باعث به خطر افتادن سلامت انسان و محیط زیست می شوند. این روش ها عمدتا به دو دسته تقسیم میشوند:
۱.سوزاندن:
دراین روش زبالهها از طریق سوزاندن تجزیه می شوند. سوزاندن می تواند در محیط باز و در شرایط غیر قابل کنترل باشد و یا اینکه در یک محیط بسته و کنترل شده باشد تا مانع از انتشار ذرات آلوده کننده در هوا گردد. به دلیل تنوع مواد موجود در قطعات الکترونیکی، در این روش خطر انتشار آلودگی و مواد سمی زیاد است. به طوری که سوزاندن زباله های رایانه ای بزرگترین منبع تولیددی اکسینهاوانتشارفلزاتسنگیننظیرجیوهدرجواست. در نتیجه سوزاندن زباله های الکترونیکی به هیچ وجه توصیه نمی شود.
۲.دفن کردن:
نفوذ ناپذیری محل دفن، شرط اصلی دفن زباله های رایانه ای است. تقریبا چنین مکانی اصلا وجود ندارد به عبارت بهتر در طولانی مدت تمام محل های دفن زباله های الکترونیکی نفوذ ناپذیری خود را از دست می دهند. تحقیقات نشان میدهد که در محل دفن مانیتورهایCRT،هر عدد لامپ اشعه کاتدی می تواند تا ۸۶/۱ گرم سرب وارد شیرابه محل دفن کند.در مکان های دفن نه تنها امکان نفوذ شیرابه، فلزات سنگین وعناصر موجود در آنها بهمحیطاطراف وجود داردوموجبآلودهشدنآبهایزیرزمینیوخاکمیشود، بلکه احتمال آتش سوزی نیز در این مکان ها وجود دارد
ب)روش های مدرن و زیست سازگار:
فناوری های مدرن شامل سه مرحله هستند :
۱٫جداسازی و آلودگی زدایی:
در این فرایند مواد سمی و مضر برای محیط زیست مانند CRTها و باطری ها باید جدا شوند.
۲٫فرایندهای مکانیکی:
این فرایندها برای جداسازی مواد مختلف قابل بازیافت و آلایندهها انجام می شود. که عموما شامل واحد شکستن و خرد کردن و جداکنندههای مغناطیسی، جداکنندههای بادی، جداکنندههای جریان گردابی و… می شود. در این فرایندها گرد و غبارهای تولیدی بایستی قبل از رهاسازی برای کاهش آلودگی، فیلتر می شوند.
۳.پالایش:
مواد موجود در زباله های الکترونیکی می توانند به صورت مواد خام بازیابی شوند و برای این منظور باید از فرایندهای مختلفی مانند فرایندهای پیرومتالورژی، هیدرومتالورژی و الکتروشیمیایی عبور کنند. عمده موادی که از فرایند پالایش بدست می آیند شامل فلزات، پلاستیک ها و شیشه می باشند.
بازیافت زبالههای الکترونیکی سمی کسب و کار پرسود قرن:
در صورتی که پسماندهای رایانه ای و الکترونیکی با روش اصولی بازیافت شود می توان فلزات متعددی را از آنها استخراج کرد به نحوی که از یک تن زباله موبایل می توان ۱۵۰ تا ۳۰۰ گرم طلا به دست آورد.همین وزن گوشی تلفن همراه علاوه بر طلا حدود ۱۰۰ کیلوگرم مس و سه کیلوگرم نقره را در کنار فلزهای دیگر در خود جای داده است. این در حالی است که در معادن طلایی که اقتصادی به حساب می آید در هر تن سنگ معدن بین ۲۰ تا ۳۰ گرم طلا یافت می شود. ضمن آن که در این زباله ها پلاتین نیزوجود دارد که عنصری ارزشمند می باشد.
روش های جدید بازیافت مواد زاید الکترونیکی:
یکی از فناوری های جدیدی که به عنوان روشی مناسب در بازیافت زباله های الکترونیکی مورد توجه قرار گرفته است، استفاده از روش تجزیه بیولوژیکی است. در این روش از میکروارگانیسم ها برای بازیافت فلزات سنگین استفاده می شود که در مقایسه با روش های دیگر هزینه کمتری دارد و آلودگی های شیمیایی حاصل از بازیافت زباله های الکترونیکی را به میزان قابل توجهی کاهش می دهد.
بسیاری از محققان ژاپنی استفاده از موادی که از قابلیت تجزیه زیستی برخوردارند را در ساخت تراشه های الکترونیکی که در ابعادبزرگ طراحی می شوند، بررسی کرده اند. این مواد که بر پایه ترکیبات گیاهی تولید می شوند از موادی مانند اسید پلی لاکتیک مشتق می شوند که از ذرت به دست آمده و از نظر زیستی براحتی قابل تجزیه است. علاوه بر این، سوختن چنین موادی سبب تولید گازهای سمی نخواهد شد.
همچنین دانشمندان ژاپنی ادعا می کنند که کاغذ روزنامه یکی از مهمترین اجزای فرآیندی است که طی آن طلا و سایر فلزات زباله های صنعتی، بازیافت می شوند. آنها ابتدا روزنامه های قدیمی را خرد کردند و از آن خمیری ساختند. سپس با اضافه کردن چند نوع ماده شیمیایی از جمله کلر و فرمالدئید، ژل کاغذ ساختند و با خشک کردن ژل، آن را به صورت پودر در آوردند.
برای آزمایش، مقدار زیادی از زباله های صنعتی که شامل فلزات ارزشمندی مانند طلا، مس، آهن و روی بود را ذوب کردند. غلظت طلا در این مایع حدود ۲۵۰ در یک میلیون، غلظت پلاتین و پالادیم حدود ۱۱ تا۱۶ در یک میلیون و سایر فلزات بین ۱۹۰ تا۸۴۰ در یک میلیون بوده است. با افزودن ژل به این مایع، مشاهده شد که ژل توانایی جذب و تفکیک ۹۰ درصد طلا، پلاتین و پالادیم ومقادیر کمی از مس، روی و آهن را از سایر ترکیبات دارد.
این خصوصیات قابل توجه ژل کاغذ به خاطر وجود سلولز است. سلولز به طور ذاتی شکل منظم و خاصی ندارد به همین علت مواد شیمیایی به راحتی در قالب آن نفوذ می کنند و همین مسئله موجب قدرت جذب بالای آن می شود. هر چند هنوز مشخص نشده است که به چه علت ژل کاغذ فقط فلزات ارزشمند را جذب می کند. یک کیلوگرم ژل توانایی جذب ۹۰۶ گرم طلا را دارد.
ضایعات الکترونیکی در ایران:
هم اکنون هیچ آماری از وضعیت زبالههای الکترونیک در ایران در دست نیست و هیچ سازمانی نیز متولی رسیدگی به زبالههای الکترونیک نیست. شرکت دانش بنیان مهر پردازان محیط زیست ثمین بعنوان اولین شرکت تخصصی در زمینه مدیریت و بازیافت این زائدات اقدامات خوبی انجام داده است. این شرکت مجری طرح جامع مدیریت و بازیافت زباله های الکترونیکی اصفهان می باشد. این شرکت برای اولین بار در کشور اقدام به طراحی و ساخت دستگاه امحاء و بازیافت اولیه انواع لامپ فلورسنت اعم از نیمه فشرده( مهتابی) و فشرده( کم مصرف) در کشور نموده است. همچنین شرکت دانش بنیان تلاش و توسعه در مرکز رشد دانشگاه فردوسی مشهد اولین کارخانه ی بازیافت زباله های الکترونیک را راه اندازی کرده و در آن فلزات طلا، نقره و مس بازیافت و همچنین آلیاژ لحیم استخراج می گردد.
افتتاح نخستین کارخانه بازیافت زباله های الکترونیکی ایران :
نخستین کارخانه بازیافت زباله های الکترونیکی کشور در مشهد به بهره برداری رسید.روزانه ۸۰۰ کیلوگرم زباله الکترونیکی مانند موبایل و رایانه های مستعمل در این کارخانه پس از انجام مراحل بازیافت به ۱۰۰ کیلوگرم پسماند تبدیل می شوند. این پسماندها شامل طلا ، نقره ، مس ، قلع ، سرب و نقره با درجه خلوص ۹۹ درصد است که برای مصارف صنعتی دوباره به چرخه تولید باز می گردد .
از مزایای دیگر راه اندازی این خط نیمه صنعتی کاهش خطرات ناشی از دفن زباله های الکترونیکی از قبیل فلزات سنگین ، آلودگی آب های زیر زمینی ،حفظ منابع خاک با کاهش میزان دفن زباله ، صرفه جویی در مصرف سوخت ، آب و سایر نهاده های طبیعی تولید ، بازیابی و استفاده دوباره از قطعات الکترونیک را اشاره نمود.