توسعه پایدار زمانی قابل دستیابی است که توأم با حفظ طبیعت باشد. با وجود این، هنوز بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه رویکرد متفاوتی را دنبال می‌کنند.
در این کشورها و متأسفانه در کشور ما توسعه به هر قیمتی دنبال می‌شود؛ از همین روست که اجرای هر طرح عمرانی با تخریب‌های طبیعت همراه است. در این میان، طرح اقتصاد مقاومتی که از آن به درستی به‌عنوان یکی از راهکارهای مقابله با تحریم یاد می‌شود می‌تواند فرصتی برای توسعه پایدار باشد، منوط به آنکه این راهکار مبتنی بر حفظ منابع پایه و محیط‌زیست کشور باشد. بر همین اساس ۸خردادماه جاری گفت‌وگویی با عنوان «ارزش‌های پنهان منابع طبیعی» در همین صفحه منتشر شد که طی آن، ارزش‌های مغفول‌مانده منابع طبیعی تبیین شده بود. آنچه در پی می‌آید گزارشی است به قلم مهندس فرناز حیدری(کارشناس ارشد مهندسی محیط‌زیست) درباره ارزش‌های اقتصادی منابع طبیعی و محیط‌زیست که طی آن با استناد به تجارب سایر کشورها تهیه و تدوین شده است.
انتخاب، نه‌تنها در مفاهیم اقتصادی بلکه حتی در مسائل زیست‌محیطی هم جایگاه خاصی دارد. ساده‌ترین دلیلی که ما را مجبور به انتخاب می‌کند، محدودیت است. اگر به این نکته توجه شود که منابع طبیعی نیز درست مانند زمان و پول محدود هستند، آنگاه شاید مشخص شود که چرا برای استفاده و بهره‌برداری از منابع طبیعی باید برنامه‌ریزی دقیق‌تری انجام شود.زمین‌هایی با قابلیت حاصلخیزی بالا، جنگل‌ها، منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی و… همگی محدود هستند و بقای امروز آنها لزوماً به‌معنای دوام همیشگی آنها نبوده و نیست. اقتصاد علم انتخاب‌های صحیح است. ارزشگذاری اقتصادی منابع طبیعی نیز گامی مثبت در همین راستاست. منابع طبیعی همچون سرمایه‌های انسانی، مالی، اجتماعی و… لازمه توسعه اقتصادی هستند. از این رو، نحوه تخصیص و استفاده از منابع طبیعی باید لزوماً با قواعد اقتصادی درازمدت همخوانی داشته باشد.
خسارات زیست‌محیطی
ارزشگذاری اقتصادی پیامدهای زیست‌محیطی می‌تواند اهمیت مسائل زیست‌محیطی را به خوبی مشخص کند. به‌عنوان مثال شهر مکزیکوسیتی دهه‌هاست که با مشکل آلودگی هوا دست به گریبان است. پس از دهه ۱۹۸۰میلادی قوانین فوق‌العاده سختگیرانه‌ای با هدف تعدیل وضعیت آلودگی هوا به‌کار بسته شد که البته تا حدودی نیز مؤثر واقع شده است. یک برآورد اقتصادی نشان می‌دهد که حذف کامل سرب از هوای این شهر می‌تواند باعث کاهش ۷۰۴۲۲مورد فشار خون در بزرگسالان و ۴۹۸مورد سکته قلبی شود. کل هزینه‌های بستری‌شدن این افراد در بیمارستان، درمان و… حدود ۴۸میلیون دلار برآورد شده است؛ به این ترتیب اگر تنها سرب از هوای این شهر حذف شود، سالانه می‌توان حدود ۱۲۵میلیون دلار در هزینه‌های بهداشتی صرفه‌جویی کرد.
نحوه ارزشگذاری منابع طبیعی
مصرف بهینه منابع، همان انتخاب درست و صرف هزینه کمتر است. به‌عنوان مثال برای تولید غلات بیشتر طبیعتاً لازم است که علفزارهای بیشتری تخریب شوند و این یعنی تحمیل هزینه بیشتر بر مراتع. اگر ارزش مرتع و میزان سود ناشی از تولید غلات مشخص باشد آنگاه می‌توان بین سود و زیان رابطه معقولی برقرار کرد و بالطبع تصمیم درست‌تری هم اتخاذ کرد.
در مواردی که یک کالا یا خدمات زیست‌محیطی خاص در بازار تعریف شده باشد، این امکان وجود دارد که بتوان ارزش ضمنی آن را با استفاده از قیمت‌های بازار تخمین زد. برای ارزشگذاری زمین معمولاً از روش‌های مختلف قیمت‌گذاری املاک و مستغلات استفاده می‌شود. قیمت‌های مشاهده شده در بازار که عمدتاً قیمت‌های خرده‌فروشی زمین هستند را می‌توان به‌عنوان معیاری برای ارزیابی کیفیت محیط مورد استفاده قرار داد. اگر زمینی مرغوب باشد، قطعاً ارزش آن در قیمتش منعکس خواهد شد؛ درواقع مقایسه میزان حاصلخیزی در اکوسیستم‌هایی با مدیریت مختلف می‌تواند قیمت زمین را نشان دهد.
معیارهایی نظیر ارزش، فایده، کیفیت و کارایی از مواردی هستند که برای تعیین ارزش زمین به‌کار می‌روند. اما روش‌های ارزشگذاری غیربازاری هم وجود دارند که هدف آنها به‌دست‌آوردن داده‌های مناسب جهت آنالیز سود و زیان است. اساس این روش‌ها را «تمایل به پرداخت مصرف‌کننده» یا بالاترین قیمتی که یک فرد حاضر است برای به‌دست‌آوردن یک کالا یا خدمات زیست‌محیطی پرداخت کند، مشخص می‌کند. به‌عنوان مثال تمایل به پرداخت هزینه برای بهبود چشم‌اندازها در پارک ملی گراندکانیون واقع در ایالت آریزونا ۲۷دلار در سال، برای حفاظت از منطقه کاکادو در استرالیا ۴۰تا ۹۳دلار در سال و برای حفاظت از رودخانه‌ها در برابر پروژه توسعه سدهای برقابی نروژ بین ۵۹تا ۱۰۷دلار در سال تخمین زده شده است.
در این روش‌ها معمولا از بازدیدکنندگان یک عرصه زیستی یا یک پارک طبیعی یا حتی یک گونه خاص جانوری که جهت بازدید تمایل به پرداخت پول دارند، خواسته می‌شود تا پرسشنامه‌هایی را به‌صورت حضوری پر کنند. آنها باید شرایط یک بازار فرضی را مجسم کنند و به آنچه از آن بازدید می‌کنند، ارزش دهند. تاکنون بسیاری از عرصه‌ها نظیر پارک‌های ملی، مناطق حفاظت‌شده، مناطق تفریحی، اکوسیستم‌های خاص، جنگل‌ها، رودخانه‌ها و حتی جاده‌ها به همین صورت ارزشگذاری شده‌اند.
ارزشگذاری پارک‌های ملی در استرالیا
استرالیا کشوری است که بیش از ۵۰۰ پارک ملی و منطقه حفاظت‌شده دارد. این عرصه‌ها بالغ بر ۲۸میلیون هکتار از مساحت استرالیا را در برگرفته‌اند. پارک ملی کاکادو واقع در شمال استرالیا که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده، یکی از مهم‌ترین پارک‌های ملی این کشور است که مساحت آن در حدود نیمی از کشور سوئیس است.در سال ۱۹۹۴ ارزش حفاظت از هسته مرکزی این پارک در حدود ۴۳۵میلیون دلار تخمین زده شد. پارک ملی کارنارون جورج نیز که در بخش مرکزی ایالت کوئینزلند واقع شده به‌دلیل مناظر طبیعی و صخره‌ای خود شهرت بسیاری دارد. در سال ۱۹۹۵ ارزش تفرجگاهی این پارک ملی نزدیک به ۴۰میلیون دلار برآورد شد. در استرالیا اگر ملکی به یک پارک ملی یا منطقه حفاظت‌شده چشم‌انداز داشته باشد، قیمت آن بین ۶ تا ۷درصد افزایش پیدا خواهد کرد.
ارزش‌های طبیعت از دید مردم نیوزیلند
نیوزیلند کشوری است که بیشتر از ۳۰هزار کیلومترمربع آن از پارک‌های ملی‌پوشیده شده است. نیوزیلندی‌ها به‌منظور احیای طبیعت غنی کشور خود در سال‌های اخیر تلاش‌های بی‌وقفه‌ای برای احداث ذخیره‌گاه‌های زیستی انجام داده‌اند.پارک ملی فیورلند واقع در جنوب غربی این کشور، با مساحت ۱۲۵۰۰کیلومترمربع، چهاردهمین پارک وسیع نیوزیلند است که جاذبه‌های فوق‌العاده‌ای برای کوهنوردان دارد. در سال ۱۹۸۷میلادی بررسی‌ها نشان داد که تنها صخره‌‌نوردان و بازدیدکنندگان منطقه میلفورد سالانه ۳۲۳/ ۸۶۰میلیون دلار به این مجموعه تزریق می‌کنند.
ارزش اقتصادی جنگل‌های مانگرو
جنگل‌های باارزش مانگرو که بیشتر در اراضی جزر و مدی سواحل آب‌های گرم، لب‌شور و شور تشکیل می‌شوند در اغلب مناطق جهان ارزشگذاری شده‌اند. به‌عنوان مثال ارزش اقتصادی جنگل‌های مانگرو درجوامع محلی تایلندی بین ۲۷،۲۶۴تا ۳۵،۹۲۱دلار در هر هکتار تخمین زده شده است. در اندونزی نقش جنگل‌های مانگروی خلیج بیتونی که مساحتی در حدود ۳۰۴هزار هکتار را پوشش داده‌اند درکنترل فرسایش براساس تأثیر آنها بر محصولات کشاورزی حدوداً ۸۰۰دلار در سال به ازای هر خانوار برآورد شده است.در سال ۲۰۱۲میلادی تحقیقی جامع درباره ارزش اقتصادی جنگل‌های مانگرو در ۱۴۵سایت مختلف انجام شد. در علم آمار روشی است که در آن داده‌های به‌دست‌آمده از پژوهش‌های مختلف را یکجا گرد هم می‌آورند و آنها را به‌عنوان یک مجموعه داده تحلیل می‌کنند. از این روش جهت ارزشگذاری جنگل‌های مانگروی جهان که بین مدارهای ۳۰درجه شمالی و ۳۰درجه جنوبی عرض جغرافیایی هستند نیز استفاده شد. نتایج حاکی از آن است که ارزش اقتصادی سالانه جنگل‌های مانگرو بین۲۷۷۲دلار تا ۸۰۳۳۴دلار در هکتار متغیر است. میانگین سود حاصل از فعالیت‌های تفرجی و گردشگری در جنگل‌های مانگرو ۳۷۹۲۷دلار تخمین زده شده است. این تحقیقات نشان داده که درصورت حفاظت منطقی و درست از جنگل‌های مانگرو، این امکان وجود دارد که بازدهی در سال به مرز بالای ۲۵۷۹۰۵دلار هم برسد.
هزینه تخریب جنگل‌ها در نپال و برزیل
در نپال که بهره‌برداری بی‌رویه، حجم جنگل‌های حاشیه شهرهای کاتماندو و پوخارا را به‌شدت کاهش داده، ارزش سالانه جنگل‌های فاقد طرح مدیریت ۴۲۰روپیه در هکتار است. در برزیل که حدوداً ۶۰درصد جنگل‌های آمازون را در خود جای داده، آنطور که باید از ارزش اقتصادی جنگل‌ها بهره‌برداری نمی‌شود. در فاصله سال‌های ۱۹۶۰تا ۱۹۸۵میلادی ۱۴درصد از جنگل‌های آمازون در کشور برزیل به زمین‌های کشاورزی مبدل شدند. در مجموع از سال ۱۹۷۰میلادی تاکنون بالغ بر ۶۰۰هزار کیلومترمربع از جنگل‌های آمازون تنها در برزیل نابود شده‌اند. در دهه ۱۹۹۰تحقیقات نشان داد که اگر نرخ جنگل‌زدایی تغییر نکند، برزیل می‌تواند مطمئن باشد که حداقل هر هکتار از این جنگل‌ها بیشتر از ۹۰۰۰دلار برایش منفعت مالی به همراه خواهد داشت. اما در حال حاضر محققان باور دارند که اگر جنگل‌زدایی در این کشور مهار نشود، بدون تردید پرداخت هزینه‌ای معادل ۱۰تا ۱۵میلیارد دلار در سال، برزیل را مجبور خواهد کرد که در این زمینه تصمیمات جدی‌تری اتخاذ کند.
نتیجه‌گیری
با وجود این، روش‌های اقتصادی باز هم نمی‌توانند ارزش حقیقی منابع طبیعی یا زیستمندان را نشان دهند. واقعیت این است که بسیاری از ارزش‌ها نظیر ارزش‌های زیباشناختی، بیولوژیکی و ژنتیک قابل ارزیابی با مقیاس‌های مالی نیستند. اهمیت این روش‌ها بیشتر بدان سبب است که می‌توانند اولویت‌ها را به‌منظور بهره‌برداری از محیط مشخص کنند
همشهری
