محیط زیست با مفهوم رایج و متداول آن در عصر حاضر، بحثى کاملاً نو و تازه است که نه در اسلام و نه در هیچ مکتب دیگرى سابقه نداشته است؛ اما مى‏توان قواعد و مقررات مورد نیاز آن را از متون دینى استخراج کرد؛ به طورى که مى‏توان یک مکتب زیست محیطى جامع را ارائه کرد.

بى‏تردید، موضوع آلودگى محیط زیست یکى از مهمترین معضلاتى است که انسان معاصر را با چالشهاى جدى روبه‏رو کرده است. این مسأله از آن جهت داراى اهمیت است، که علائم تهدید کننده حیات، آشکار شده و نسل حاضر و آینده را به دلیل آلودگیهاى گسترده زیست محیطى، با تهدید مواجه ساخته است. از سوى دیگر، انسان بدون داشتن محیط زیستى امن و سالم، قادر نخواهد بود به زندگى طبیعى خود ادامه دهد. به همین جهت، حفظ و حمایت از محیط زیست و سالم نگه داشتن آن، به عنوان یکى از مهمترین نیازهاى اساسى براى ادامه حیات، مورد توجه و عنایت همگان قرار گرفته است.
حق انسانها در داشتن محیط زیستى امن و سالم، به عنوان یک حق بشرى در کنار سایر حقوق شناخته شده براى بشر، چند سالى است که مورد بحث و بررسى محافل علمى و طرفداران محیط زیست است.در این نوشتار، مبانى حق بهره‏مندى از محیط زیست سالم، از دیدگاه قرآن کریم مورد بحث و بررسى قرار مى‏گیرد.

حفظ محیط زیست، پاسخ به یکى از نیازهاى امروز جامعه براى نگاهدارى بیشتر از محیط زیست و رعایت حقوق عمومى است و تخریب محیط زیست معلول نابرابریهاى اجتماعى و استفاده‏هاى غلط از طبیعت و یکى از عوامل تضییع حقوق انسانهاست.(۲)
با نگاهى به متون دینى مى‏توان دریافت که محیط زیست و توجه به تأمین سلامت آن و حرکت در جهت دستیابى به محیط سالم، از حقوق اساسى بشر است؛ همانگونه که تخریب محیط زیست در اثر نشناختن حقوق بشر است.(۳)
انسان به عنوان اشرف مخلوقات و جانشین خداوند بر روى زمین، حق دارد از نعمتهاى الهى استفاده کند؛ اما این استفاده نباید آنچنان باشد که حق دیگران در بهره‏بردارى از این نعمت الهى در خطر قرار گیرد. به عبارت دیگر، انسان همان‏گونه که حق استفاده و بهره‏مندى از محیط زیست سالم را دارد، مسؤولیت درست استفاده کردن از آن را نیز بر عهده دارد.
با نگاهى به وضعیت فعلى محیط زیست، در مى‏یابیم که انسانها در بهره‏بردارى از طبیعت و محیط زیست به مسؤولیت خود در حفظ و حراست از آن به درستى عمل نکرده‏اند. شاهد این سخن، بحران عظیمى است که محیط زیست دچار آن شده است. تخریب و نابودى روز افزون جنگلها و مراتع، نابودى گونه‏هاى نادر گیاهى و جانورى، آلودگى آب، خاک و هوا، استفاده از سلاحهاى هسته‏اى و شیمیایى، ورود مواد نفتى و آلاینده‏هاى دیگر مانند:
فاضلاب کارخانه‏ها و مجتمعهاى صنعتى به رودخانه‏ها و دریاها، آسیب دیدن لایه ازن، بارانهاى اسیدى، مصرف روز افزون سوختهاى فسیلى، استفاده بى‏رویه از سموم دفع آفات نباتى و ده‏ها عامل آلوده‏کننده دیگر که نام بردن از آنها فقط بر تلخ کامى و ناراحتى انسان مى‏افزاید گویاى این واقعیت مهم است که بشر در داد و ستد خود با محیط زیست، راه خطرناک و مهلکى را در پیش گرفته که نتیجه آن چیزى جز به خطر افتادن سلامت و حیات انسان و دیگر موجودات نخواهد بود.
اندکى تأمل و تفکر در آمارهایى که همه روزه در مورد وضعیت محیط زیست بیان مى‏شود، کافى است تا انسان خود را بر لب پرتگاهى احساس کند که ساخته و پرداخته خود اوست.
در مقابله با این خطر بزرگ که موجودیت انسان و دیگر جانداران را با تهدید رو به رو کرده است، تلاشهاى فراوانى در سطح جهان صورت گرفته تا از شدت و پیشرفت این بحران کاسته شود. برگزارى ده‏ها کنفرانس بزرگ جهانى مانند «کنفرانس استکهلم، درباره محیط زیست انسانى»،(۴) «کنفرانس ریو، درباره محیط زیست و توسعه»(۵) و به تازگى، برگزارى «اجلاس ژوهانسبورگ»(۶)، بخشى از اقدامات جهانى در مقابله با بحران عظیمى است که جهان به واسطه آلودگى و تخریب محیط زیست گرفتار آن است.
علاوه بر این، تهیه و تصویب اسناد بین‏المللى فراوان در جهت مقابله با بحران زیست محیطى جهان، از جمله «اعلامیه استکهلم»(۷)، «اعلامیه ریو»(۸)، «منشور جهانى طبیعت»(۹)، بخش دیگرى از اقدامات بین‏المللى در این باره است.
یکى از اقدامات مهم در این باره، ایجاد رابطه بین محیط زیست و حقوق بشر و شناسایى حقّى بشرى، نسبت به محیط زیست با عنوان «حق بهره‏مندى از محیط زیست سالم» است، که طى چند قسمت این موضوع را مورد بررسى قرار مى‏دهیم:

طبیعت رو به پیشرفت مسائل بین‏المللى، اقتضا مى‏کند که حفاظت از محیط زیست براى انسان امروز و نسلهاى آینده، مورد توجه جدّى همگان قرار گیرد؛ اما این که چگونه این امر تحقق مى‏یابد، سوالى است که باید به آن پاسخ داده شود.
براى یافتن پاسخ این سوال اقدامات متعددى صورت گرفته و نظریات گوناگونى نیز بیان شده است، تا بشر همچنان بتواند از محیط زیست سالم خود بهره‏مند باشد. یکى از امورى که پیشنهاد شده و مى‏تواند در حفظ محیط زیست مؤثر باشد، ایجاد رابطه بین محیط زیست و حقوق بشر است؛ زیرا حمایت قانونى از حقوق بشر مى‏تواند وسیله‏اى جهت رسیدن به حفاظت از محیط زیست باشد. حقوقى مثل حق حیات، آزادى بیان، مشارکت سیاسى، برابرى و… شامل ابزارهاى قانونى بین‏المللى هستند که حفاظت بیشتر از محیط زیست را مى‏طلبند. به همین جهت، برخى از حقوق‏دانان پیشنهاد کرده‏اند که براى برخورد با مسائلى که از طریق نابودى تدریجى محیط زیست گریبان‏گیر بشر مى‏شود، حق جدیدى در چارچوب حقوق بشر، مبنى بر «حق بر محیط زیست»(۱۰) یا «حق بهره‏مندى از محیط زیست شایسته، سالم و امن»(۱۱) شناسایى شود.(۱۲)
این حق، ضمن این که، داشتن محیط زیستى امن و سالم را براى همگان تضمین مى‏کند، وظیفه خوددارى از فعالیتهایى را که به محیط زیست صدمه مى‏زند، بر افراد، سازمانها، شرکتها و دولتها تحمیل مى‏کند.
حق بهره‏مندى از محیط زیست سالم، در درون خود متضمن چند حق دیگر است که عبارتند از:
حق دسترسى به اطلاعات زیست محیطى، حق آموزش مسائل زیست محیطى، حق تصمیم‏گیرى در مورد مسائل زیست محیطى و حق دادرسى و جبران خسارت زیست محیطى.
حق دسترسى به اطلاعات زیست محیطى، از یک طرف به حق افراد در کسب اطلاعات زیست محیطى بدون هیچ محدودیتى اشاره دارد و از طرف دیگر اشاره به تکالیف دولتها در واگذارى این اطلاعات به افراد جامعه دارد. نکته مهم آن است که دسترسى به اطلاعات زیست محیطى شرط لازم براى تحقق حق افراد، براى مشارکت در اتخاذ تصمیمات زیست محیطى است؛ زیرا آگاهى یافتن از آثار و پیامدهاى عواملى که بر محیط زیست تأثیر گذارند، وابسته به دسترسى افراد به اطلاعات زیست محیطى است. پس از این مرحله است که افراد با آگاهى کامل مى‏توانند در اتخاذ تصمیمات زیست محیطى مشارکت داشته باشند.
حق دیگرى که در چارچوب حق بهره‏مندى از محیط زیست سالم باید از آن سخن گفت، حق آموزش مسائل زیست محیطى است. این وظیفه دولتهاست که نسبت به آموزش مسائل محیط زیست به افراد جامعه اقدام کنند. این عمل مى‏تواند از طریق مدارس، کتابهاى آموزشى و رسانه‏هاى عمومى انجام پذیرد.
حق دسترسى به جبران خسارت یکى دیگر از تقسیمات حق بهره‏مندى از محیط زیست سالم است. بر این اساس هر شهروندى باید، حق دسترسى به مراجع قضایى و جبران خسارات زیست محیطى را داشته باشد.(۱۳)
امروزه حق بهره‏مندى از محیط زیست سالم به وسیله بسیارى از سازمانهاى بین‏المللى و کشورهاى جهان به رسمیت شناخته شده و در تعدادى از اسناد بین‏المللى(۱۴) و قوانین اساسى کشورها(۱۵) مورد شناسایى قرار گرفته است.
البته درباره این حق، تعریف دقیقى ارائه نشده است؛ اما شاید بتوان منظور از محیط زیست سالم را، محیطى دانست که داراى حداقلهاى یک زندگى سالم باشد.

اسلام به عنوان دینى جهان‏شمول و جامع‏نگر، مدعى است که پاسخگوى نیازهاى متغیّر انسان در هر عصرى است و براى کلیه روابط و شؤون او، داراى قوانین و مقرراتى است. البته این بدان معنا نیست که براى هر موضوع با عنوان خاص و متداول امروزى آن، حکم خاصى را مقرر داشته باشد؛ بلکه کلیات، اصول و قواعدى در اسلام وجود دارد، که مى‏توان حکم هر موضوع را از آن به دست آورد.
یکى از همین موضوعات محیط زیست است. محیط زیست با مفهوم رایج و متداول آن در عصر حاضر، بحثى کاملاً نو و تازه است که نه در اسلام و نه در هیچ مکتب دیگرى سابقه نداشته است؛ اما مى‏توان قواعد و مقررات مورد نیاز آن را از متون دینى استخراج کرد؛ به طورى که مى‏توان یک مکتب زیست محیطى جامع را ارائه کرد.(۱۶)
خداوند در قرآن کریم مى‏فرمایند:
«ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْءٍ»(۱۷)
یعنى: ما در این کتاب از بیان هیچ چیز فروگذار نکردیم.
در جاى دیگر خطاب به پیامبر اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏فرمایند:
«وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ»(۱۸)
یعنى: کتابى به سوى تو فرستادیم که بیان کامل هر چیزى در آن هست.
امام صادق علیه‏السلام نیز بر جامعیت اسلام تأکید کرده و مى‏فرمایند:
خداوند در قرآن هر چیزى را بیان کرده است. به خدا سوگند، چیزى را که مورد نیاز مردم بوده، رها نکرده است، تا کسى نگوید اگر فلان مطلب درست بود، در قرآن نازل مى‏شد. آگاه باشید همه نیازهاى بشر را خداوند در آن نازل کرده است.(۱۹)
از امام باقر علیه‏السلام نیز روایت شده که فرمودند:
خداوند متعال چیزى را که مورد نیاز این امت است، در کتابش فروگذار نکرده است و براى رسولش تبیین نموده است و براى هر چیزى حدّى قرار داده و دلیل روشنى بر آن نهاده است و براى هر کسى که از این حدّ تجاوز کند، حدّ و مجازاتى قرار داده است.(۲۰)
بر طبق این آیات و روایات، بخوبى مى‏توان استدلال کرد که بیان هر چیزى در قرآن هست؛ ولى با توجه به این مطلب، که قرآن یک کتاب تربیتى و انسان‏سازى است، که براى تکامل فرد و جامعه در همه جنبه‏هاى معنوى و مادى نازل شده است، روشن مى‏شود که منظور از «همه چیز»، تمام امورى است‏که براى هدایت انسان لازم و ضرورى است.(۲۱)
به طور قطع، یکى از امورى که زمینه‏ساز سعادت و کمال انسان در دنیا و آخرت است، داشتن محیطى سالم و امن است؛ که انسان بتواند در پناه آن، به تربیت جسم و جان خویش بپردازد و اصولاً یکى از وظایف مهم بشر که حفظ جان است، جز با زیستن در محیطى امن و سالم امکان‏پذیر نیست. بدین سبب، شرط اولیه داشتن روحى سالم، جسم سالم است و جسم سالم نیز فقط زمانى حاصل مى‏شود که انسان از محیط زیست سالم بهره‏مند باشد.
از آنجا که انسان به عنوان جزئى از جهان عظیم خلقت، با مجموعه بزرگى از مخلوقات دیگر، از جمله طبیعت و محیط زیست در ارتباط است، بدیهى است که زندگى شایسته او، در گرو تنظیم مناسب روابط با آنها خواهد بود. اسلام در این باره راهکارهاى اساسى ارائه داده است؛(۲۲) به طورى که مى‏توان گفت در اسلام، جامع‏ترین دیدگاه و صحیح‏ترین شیوه تعامل با طبیعت و محیط زیست بیان شده است.(۲۳)
با نگاهى به متون دینى ـ و از جمله قرآن کریم ـ مى‏توان دریافت که محیط زیست و تلاش براى به حفظ و حمایت از آن، براى بهره‏مندى بشر از محیط زیستى امن و سالم جهت نیل به کمال، مورد اهتمام اسلام است.
آیات متعددى در قرآن بر این مسأله دلالت دارند. این آیات چند دسته هستند که به آنها اشاره مى‏کنیم.

این دسته از آیات بیان مى‏کنند که خداوند طبیعت و محیط زیست را براى انسان آفریده و انسان حق تصرف و استفاده از آن را دارد و این حق براى همه انسانها در همه زمانها وجود دارد.(۲۴)
خداوند در سوره بقره مى‏فرماید:
«هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الأَْرْضِ جَمِیعاً»(۲۵)
یعنى: و اوست آن (آفریننده‏اى) که همه آنچه در زمین است براى شما آفرید.
این آیه بهره‏بردارى از منابع و منافع زمین را متعلق به همه انسانها، در همه زمانها مى‏داند؛ که باید به طور اصولى و صحیح، در جهت رفع نیازها و رعایت حقوق دیگر انسانها در همه دوره‏ها صورت‏پذیرد.
در آیه دیگر خداوند مى‏فرماید:
«وَ لَقَدْ مَکَّنّاکُمْ فِی الأَْرْضِ وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایِشَ»(۲۶)
یعنى: شما را از امکانات زمین بهره‏مند ساختیم و وسائل معیشت شما را در آن فراهم کردیم.
این آیه نیز، بیان‏کننده توانایى و امتیازى است که انسان روى زمین دارد، تا جایى که در آن وسائل زندگى او فراهم شده است. روشن است که داشتن محیط زیستى سالم، جزء اولین حقوق انسان براى زندگى در روى زمین است. بر همین اساس، خداوند نیز، پهنه طبیعت را زیستگاه انسانى قرار داده است.
در آیه ۱۰ سوره الرحمن آمده است:
«وَ الأَْرْضَ وَضَعَها لِلأَْنامِ»
یعنى: و (خداوند) زمین را براى همگان قرار داد.
بر مبناى این آیه کریمه، زمین و محیط زیست آن، حق همگانى است و همه حق دارند از آن بهره‏مند شوند. بنابراین، استفاده از این حق، باید به گونه‏اى باشد که امکان استفاده و بهره‏بردارى از آن، براى نسل حاضر و نسلهاى آینده حفظ شود.
نکته‏اى که باید بدان توجه داشت این است که، هرگاه حقّى براى انسان نسبت به چیزى پدید آید، در مقابل آن تکلیفى نیز خودنمایى خواهد کرد. به عبارت دیگر حق و تکلیف، دو روى یک سکّه‏اند. اگر استفاده و بهره‏بردارى از طبیعت و محیط زیست براى انسان به رسمیت شناخته شده؛ این حق، تکلیفى نیز ایجاد مى‏کند و آن این است که انسان، وظیفه دارد به گونه‏اى از حق خود استفاده کند که به حقوق دیگران لطمه‏اى وارد نکند. بر همین اساس، اگر انسان از محیط زیست استفاده مى‏کند، باید استفاده او، به گونه‏اى باشد که به حقوق دیگران در استفاده از آن خدشه‏اى وارد نشود.

در دسته‏اى از آیات قرآن، خداوند با نام بردن از عناصر محیط زیست، بر آفرینش آنها براى انسان تأکید مى‏کند.
در سوره نحل خداوند مى‏فرماید:
«وَ الأَْنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْ‏ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ»(۲۷)
یعنى: چهارپایان را آفرید که براى شما از آنها گرما (جامه‏هاى گرم) و سودهاى دیگر فراهم مى‏آید و از آنها مى‏خورید.
در همین سوره خداوند همچنین مى‏فرماید:
«هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً…»(۲۸).
یعنى: اوست (خدایى) که از آسمانها آب فرستاد که از آن مى‏آشامید و بدان درخت و گیاه مى‏روید، که در آن (روییده‏ها)، دامهاى خود را مى‏چرانید.
و در آیه بعد مى‏فرمایند:
«یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخِیلَ وَ الأَْعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ»(۲۹)
یعنى: و با آن برایتان کشتزارها و درختهاى زیتون و خرما و انگور و همه گونه محصول مى‏رویاند.
در سوره نمل نیز خداوند مى‏فرماید:
«وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَهٍ»(۳۰)
یعنى: براى شما از آسمان آب فرستاد، پس با آن آب، بوستانهایى شادى‏انگیز رویانیدیم.
این دسته از آیات که در قرآن فراوان هستند، همه یک پیام دارند و آن این که آنچه از عناصر محیط زیست در روى زمین است، براى انسانهاست و همه انسانها حق دارند از این الطاف الهى بهره‏مند شوند و هیچ‏کس نمى‏تواند این حق خدادادى را از آنها سلب کند.
تعبیراتى نظیر: «لکم = براى شما»، «الناس = مردم» و «الانام = همگان»، آشکارا بر این مطلب دلالت دارند، که این نعمتها، براى همه مردم و حق همه آنهاست ـ صرف‏نظر از هرگونه عاملى، همچون مذهب، جنسیت، تابعیت و… ـ و همه حق دارند تا از این نعمت ارزشمند الهى بهره‏مند شوند و در پناه آن، زندگى سالم و امنى داشته باشند.

دسته‏اى از آیات قرآن هستند که در آنها از واژه «تسخیر» در مورد عناصر محیط زیست براى انسانها به کار رفته است. در این آیات، آفتاب و ماه، باد و باران، کوه‏ها و درّه‏ها، جنگلها و سبزه‏زارها، حیوانات و سایر منابع زمینى و خلاصه همه موجودات را در خدمت انسان در آورده و همه را فرمانبردار انسان ساخته است تا او بتواند از همه آنها بهره برده و زندگى سعادتمندى را داشته باشد.
در فرهنگ قرآن، واژه تسخیر به دو معنى آمده است: یکى در خدمت منافع و مصالح انسان بودن مانند تسخیر خورشید و دیگرى زمام اختیارش در دست بشر بودن مانند دریاها و بسیارى از موجودات زمین.(۳۱)
براى این که حق انسان در استفاده و بهره‏بردارى از طبیعت را در این قسم از آیات بیان کنیم، به چند نمونه اشاره مى‏کنیم:
خداوند در سوره نحل مى‏فرمایند:
«وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ…»(۳۲)
یعنى: خداوند، خورشید و ماه را مسخّر شما ساخت.
و در سوره دیگر چنین مى‏فرماید:
«وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ…»(۳۳)
یعنى: خداوند، شب و روز را براى شما تسخیر کرد.
و در جاى دیگر اشاره مى‏کند:
«أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الأَْرْضِ …»(۳۴)
یعنى: آیا ندیدید که خداوند آنچه در آسمانها و زمین است، مطیع شما کرد.
در جاى دیگر نیز، خداوند با مضامین مشابه قبل مى‏فرمایند:
«أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی الأَْرْضِ…»(۳۵)
یعنى: آیا ندیدى خداوند آنچه را در زمین است، مسخّر شما ساخت.
و موارد فراوان دیگرى که بر همین معنا دلالت دارند.(۳۶)
استاد شهید مرتضى مطهرى، در مورد این آیات مى‏فرمایند:
«در قرآن از مسخّر کردن ماه، خورشید، شب، روز، دریا، نهرها، کوه‏ها، باد و هر چه در آسمان و زمین است، یاد شده است. بدیهى است که در همه این موارد، مقصود این است که این امور طورى آفریده شده‏اند که رام انسان و مورد استفاده و بهره‏بردارى انسان هستند».(۳۷)
از آنچه گفته شد معلوم مى‏شود که طبیعت و محیط زیست در متون دینى، حق همه انسانها در همه دورانهاست. بنابراین، در مقابل حق استفاده‏اى که خداوند براى انسان در محیط زیست و طبیعت قائل شده است، وظیفه‏اى نیز بر عهده او گذاشته است که آن، حفظ و حمایت و بهره‏بردارى صحیح از محیط زیست است؛ زیرا هدف خداوند از در اختیار گذاشتن طبیعت براى انسان این است که جهت رفاه، آسایش و تکامل خود از آن بهره‏مند شود. بنابراین، اگر در استفاده از این امکانى که در اختیار او قرار گرفته، زیاده‏روى کند، بر خلاف آن هدف متعالى اقدام کرده که نتیجه‏اش به خطر افتادن حیات خود او و دیگران و بازماندن از سیر تکاملى در مسیر سعادت دنیا و آخرت خواهد بود.
به عنوان مثال، علم و فناورى، مهمترین ابزار تصرف انسان در طبیعت است. تلاش علمى و به کارگیرى فناورى در طبیعت و محیط زیست براى این است، که انسان بتواند از محیط زیست و طبیعت، جهت فراهم آوردن یک زندگى سعادتمندانه همراه با امنیت و آرامش استفاده کند؛ اما اگر انسان در استفاده از علم و فناورى براى تصرف در محیط زیست زیاده روى کند، ثمره‏اى جز مقهوریت و مغلوبیت او در مقابل سلطه زندگى ماشینى و صنعتى نخواهد داشت. این همان چیزى است که امروزه شاهد آن هستیم و به طور قطع هم خلاف دستورات و تعالیم اسلام است؛ زیرا اسلام، تسلط بر طبیعت را مى‏خواهد، اما زیاده‏روى در این امر باعث شده که کار از دست انسان خارج شود؛ به گونه‏اى که سلامت، امنیت و انسانیت او در میان پیچ و مهره‏هاى این زندگى صنعتى و ماشینى گم شده است.(۳۸)
با این همه، تصرف در محیط زیست باید به گونه‏اى باشد که انسان را در جهت دستیابى به حیات طیبه و توسعه متعادل که ضامن ارتقاى وضع جسمى و روحى بشر است، یارى کند.(۳۹) به عبارت دیگر، تصرف در محیط زیست باید به شیوه‏اى باشد که آدمى را به غایت و هدف خلقت برساند. بدین جهت، استفاده از آن به طور دلخواه و بدون در نظر گرفتن این که این نعمتها وسیله‏اند نه هدف، خود باعث گمراهى و انحراف انسان از مسیر حق خواهد بود. انسان به عنوان موجودى مختار، باید به این واقعیت تن دهد، که زمین همان‏گونه که محل رشد تکوینى و جسمى اوست، باید محیط تکامل روحى و معنوى او نیز باشد؛ و چون اسباب و مقدمات تکامل روحى‏اش، ارادى و اختیارى است، پس باید به شیوه‏اى عالمانه و مدبّرانه از محیط زیست، براى این هدف متعالى استفاده کند؛(۴۰) زیرا رسیدن به تکامل روحى و معنوى بدون بهره‏مندى از محیط زیستى امن و سالم امکان‏پذیر نخواهد بود.

تا اینجا بیان کردیم که انسان حق دارد از محیط زیست سالم برخوردار باشد و آیات قرآن هم بر همین امر دلالت مى‏کرد. اما نکته مهم این است، که هر حقّى، تکلیفى را در پى دارد؛ یعنى همان طور که انسان حق دارد از محیط زیست سالم بهره‏مند باشد، این تکلیف را نیز دارد که این حق را براى دیگران به رسمیت بشناسد و از هر عملى که دیگران را از داشتن محیط زیستى سالم، محروم کند، خوددارى نماید.
مقام معظم رهبرى در این باره مى‏فرمایند:
«هدف متعالى اسلام، برخوردار ساختن همه نسلها از نعمتهاى الهى، و ایجاد جامعه‏اى سالم و به دور از فاصله طبقاتى، و مستعد براى رشد و شکوفایى است و الزامات شرعى، براى حفظ تعادل و توازن در استفاده از مواهب طبیعى، با پرهیز از زیاده‏روى، و تعبّد به عدم اضرار به غیر را، فراهم آورده است.»(۴۱)
بنابراین، تصرف انسان در طبیعت و محیط زیست مطلق و نامحدود نیست؛ بلکه مقید به چارچوبهایى است که باید آنها را رعایت کند. از جمله: عدم اضرار به غیر، رعایت حقوق دیگران و حفظ حقوق نسلهاى آینده. عواملى همچون ایمان و اخلاق اسلامى از امورى است که مى‏تواند رابطه‏اى مسالمت‏آمیز بین انسان و محیط زیست برقرار کرده و به سلامتى و شادابى انسان و محیط زیست منجر شود.
بر همین اساس، در قرآن کریم، خداوند همان طور که حق بهره‏بردارى از محیط زیست و طبیعت را براى انسان قرار داده، مسؤولیت عمران و آبادانى زمین را هم بر عهده او گذاشته است. در سوره هود آمده است:
«هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الأَْرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها»(۴۲)
یعنى: خداوند شما را از زمین پدید آورد و آبادى آن را به شما واگذاشت.
از این آیه استفاده مى‏شود که محافظت، عمران و آباد کردن محیط زیست از وظایف انسان است و هر عملى که با آبادانى محیط زیست منافات داشته باشد، ممنوع است.
نکته ظریفى که در این آیه وجود دارد آن است که قرآن نمى‏گوید، خداوند زمین را آباد کرد و در اختیار شما گذاشت؛ بلکه مى‏فرماید: عمران و آبادانى زمین را به شما واگذار کرد. پس انسان مسؤولیت عمران و آبادانى زمین را بر عهده دارد(۴۳) و مفهوم آیه این است که تخریب محیط زیست و نابودى آن، مخالف عمران و آبادانى است، پس باید از آن پرهیز نمود.
قرآن کریم بارها بر رفتارهاى سازنده و اصلاح‏گرانه تأکید کرده ـ که به طور قطع، یکى از رفتارهاى اصلاح‏گرانه در زمین حفظ و حراست از طبیعت و محیط زیست است ـ و در مقابل، از رفتارهاى فسادانگیز نهى کرده است. در قرآن کریم در بسیارى موارد، واژه «صلاح» در مقابل «فساد» آمده است. خداوند در قرآن کریم مى‏فرمایند:
«وَ لا تُفْسِدُوا فِی الأَْرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها…»(۴۴)
یعنى: و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید.
بدون شک، تخریب، نابودى و آلوده‏سازى محیط زیست یکى از مصادیق مهم رفتارهاى فسادانگیز در زمین است. همانگونه که در آیه بالا هم آمده است، در بسیارى از آیات قرآن، واژه «فساد» همراه با «فى الارض» آمده است که این فساد در زمین، شامل فساد در طبیعت و محیط زیست نیز خواهد بود. به همین جهت، قرآن کریم با بیان عناصر محیط زیست و طبیعت، تخریب و نابودى آنها را مصداق بارز فساد مى‏داند و خطاب به پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏فرمایند:
«وَ إِذا تَوَلّى سَعى فِی الأَْرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ»(۴۵)
یعنى: هنگامى که روى بر مى‏گردانند (و از نزد تو خارج مى‏شوند) در راه فساد در زمین، کوشش مى‏کنند و زراعتها و چهارپایان را نابود مى‏سازند، (با این که مى‏دانند) خدا فساد را دوست نمى‏دارد.
از آیات یاد شده استفاده مى‏شود که فساد داراى مفهومى بسیار گسترده است و شامل هرگونه نابسامانى، ویران‏گرى، انحراف و ظلم مى‏گردد. به عبارت دیگر، فساد به هر گونه تخریب و ویرانگرى گفته مى‏شود که نظام آفرینش را دچار مخاطره کند. یکى از نظمهاى موجود در آفرینش، نظم حاکم بر طبیعت و محیط زیست است که هرگونه تخریب و نابودى آن، مشمول نهى در این آیات خواهد شد. از این رو، هرگونه رفتارى که به بروز فساد و تخریب در عرصه محیط زیست ختم گردد، در تضاد با تعالیم عالیه اسلام بوده و ممنوع است. بر همین اساس، انسان باید در عین استفاده و بهره‏بردارى از محیط زیست، از هرگونه رفتار غیراصولى و فسادانگیز در این باره بپرهیزد.
بنابراین، انسانها در عین این که حق استفاده از محیط زیست را دارا هستند، باید این حق را براى دیگران نیز قائل باشند؛ به این معنى که، با سوء استفاده از حق خود، حق دیگران را در بهره‏مندى از محیط زیست سالم، پایمال نکنند.

انسان به عنوان جزئى از این جهان، باید با دیگر مخلوقات خداوند همکارى سازنده و پایدار داشته باشد. محیط زیست و طبیعت، محلى است که انسان در آن متولد شده و رشد و نمو کرده است و گهواره انسان محسوب مى‏شود. بدین سبب، باید به گونه‏اى با آن رابطه برقرار کند که ضمن برخوردار شدن از مواهب طبیعى، در حفظ سلامت و پایدارى آن نیز بکوشد.
آیات و روایات فراوانى وجود دارد که نشان مى‏دهد خداوند، طبیعت و محیط زیست را براى انسان آفریده و او حق تصرف در آن را دارد؛ اما از سوى دیگر تأکید مى‏کند، که حق بهره‏مندى از محیط زیست، اختصاص به یک نسل ندارد. از این رو، باید بهره‏بردارى از آن اصولى و عادلانه باشد؛ به طورى که هم نسل حاضر و هم نسلهاى آینده بتوانند در پناه آن زندگى سالمى داشته باشند. بنابراین، سوء استفاده از این حق که منجر به آلوده‏سازى، تخریب و نابودى محیط زیست شود و در نتیجه به حق دیگران ـ بویژه نسلهاى آینده ـ در استفاده از آن خللى وارد کند، ممنوع است.

۱ـ کارشناس ارشد حقوق بین‏الملل و پژوهشگر دانشگاه مفید.
۲ـ مقام معظم رهبرى، پیام به اولین همایش حقوق محیط زیست، روزنامه ایران، ۲۲/۳/۱۳۸۲.
۳ـ عبدالله جوادى آملى، انتظار بشر از دین، اسراء، قم، ۱۳۸۰، ص ۱۹۱.
۴ـ این کنفرانس به موجب قطعنامه شماره (××III) 2398 مجمع عمومى، از پنجم تا شانزدهم ژوئن ۱۹۷۲، در شهر «استکهلم» پایتخت سوئد برگزار شد. این کنفرانس، بزرگترین کنفرانس بین‏المللى در مورد محیط زیست بود که تا این تاریخ تشکیل شده بود و در آن، بیش از ۶۰۰۰ نفر به نمایندگى از ۱۱۳ کشور و نزدیک به همین تعداد نمایندگانى از سازمانهاى بین‏المللى و ۷۰۰ ناظر اعزامى از ۴۰۰ سازمان غیر دولتى و ۱۵۰۰ خبرنگار شرکت داشتند. در این کنفرانس چند سند مهم به تصویب رسید، که از جمله مى‏توان به «اعلامیه کنفرانس ملل متحد در مورد محیط زیست» در ۲۶ اصل با هدف حفاظت از محیط زیست و یک دستورالعمل یا «برنامه عمل» مشتمل بر ۱۰۹ توصیه، در مورد تمهیدات هماهنگ براى مقابله با مشکلات زیست محیطى اشاره کرد. ر.ک.: آون گرین، محیط زیست، ترجمه احمد علیخانى، تهران، ۱۳۷۹، صص ۳۴ـ۳۰؛ همچنین ر.ک.:
Patricia W.Birnie and Alan E.Boyle, Basic Documents on International law and Environment, clarendon press, Oxford, 1996, PP.2-8.
۵ـ بیست سال پس از کنفرانس استکهلم، سازمان ملل در راستاى رفع نارسایى‏ها و کمبودهاى موجود، و با توجه به شرایط جدید، کنفرانسى را تحت عنوان «کنفرانس ملل متحد درباره محیط زیست و توسعه»، از سوم تا چهاردهم ژوئن ۱۹۹۲، در شهر «ریودوژانیرو» پایتخت برزیل برگزار کرد. در این کنفرانس که به موجب قطعنامه ۲۲۸/۴۴ مجمع عمومى تشکیل شد، ۱۷۲ دولت، ۶ سازمان بین‏المللى وابسته به سازمان ملل، ۰۰۰/۱۰ نفر شرکت کننده شامل ۱۱۶ نفر از سران دولتها، ۱۴۰۰ نفر از سازمانهاى غیردولتى و حدود ۹۰۰۰ روزنامه‏نگار شرکت داشتند. مسائل مطرح شده در این کنفرانس عبارت بود از: محافظت از اتمسفر، کنترل آلودگى هوا، حفاظت از تنوّع گونه‏ها، دفع صحیح مواد زائد، بهبود کیفیت زندگى، سلامت انسانها، حفاظت از اقیانوسها، حفاظت از جنگلها و بالاخره مسائل مالى جهت مبارزه با آلودگى محیط زیست. اسناد تصویب شده در این کنفرانس عبارت بودند از: «اعلامیه کنفرانس ملل متحد درباره محیط زیست و توسعه»، «اعلامیه اصول در مورد جنگلها»، «طرح اقدام براى قرن ۲۱». در ضمن در حاشیه این کنفرانس دو سند مهم دیگر با عناوین «کنوانسیون تنوّع گونه‏هاى زیستى» و «کنوانسیون تغییرات آب و هوایى» هم به تصویب رسید. ر.ک.: اردشیر امیر ارجمند، حفاظت از محیط زیست و همبستگى بین‏المللى، مجله تحقیقات حقوقى، ش ۱۵، تابستان ۱۳۷۴، صص ۳۴۲ـ۳۳۶؛ آون گرین، پیشین، ص۹؛ احمد لواسانى، کنفرانس بین‏المللى محیط زیست در ریو، دفتر مطالعات سیاسى و بین‏المللى، تهران، ۱۳۷۲، صص۵۶ـ۵۲.
۶ـ پس از گذشت ۱۰ سال از کنفرانس ریو، کنفرانس بزرگ زیست محیطى با عنوان «کنفرانس سران توسعه پایدار»، از بیست و ششم آگوست تا چهارم سپتامبر ۲۰۰۲ در ژوهانسبورگ، پایتخت آفریقاى جنوبى با هدف بررسى و ارزیابى اجراى دستور کار ۲۱، که در کنفرانس ریو به تصویب رسیده بود، برگزار شد. در این کنفرانس راه‏هاى مبارزه با فقر، تخریب محیط زیست، مقابله با رشد بى‏رویه جمعیت و مباحث زیست محیطى دیگر مورد بحث و بررسى قرار گرفت. در پایان نیز سندى جهت اجرایى کردن تصمیمات متخذه، به تصویب رسید.WWW.Johannesburg summit.org
۷ـ براى ملاحظه متن فارسى اعلامیه ر.ک.: اردشیر امیرارجمند، پیشین، صص ۴۲۶ـ۴۲۱ و براى ملاحظه متن انگلیسى آن نگاه کنید:
Patricia W.Birnie and Alan E.Boyle, Op.cit, PP.2-8.
۸ـ براى ملاحظه متن فارسى اعلامیه ر.ک.: همان، صص ۴۳۶ـ۴۳۱ و براى ملاحظه متن انگلیسى نگاه کنید:Ibid, pp.9-14.
۹- Ibid, PP. 15-20.
۱۰- Right to Environment.
۱۱- Right to Decent, Healthful and safe Environment.
۱۲ـ ر.ک.: علیرضا پارسا، محیط زیست و حقوق بشر، اطلاعات سیاسى ـ اقتصادى، ش ۱۳۶ـ۱۳۵، ص ۱۳۰.
۱۳ـ ر.ک.: گودرز افتخار جهرمى، حق بر محیط زیست، با تأکید بر حق دسترسى بر اطلاعات زیست محیطى، نخستین همایش حقوق محیط زیست ایران، تهران، ۱۳۸۲، صص ۴ـ۱.
۱۴ـ به عنوان نمونه مى‏توان از: اعلامیه استکهلم، پیش از طرح سومین میثاق بین‏المللى حقوق همبستگى، منشور آفریقایى حقوق بشر و پروتکل الحاقى به کنوانسیون آمریکایى حقوق بشر نام برد.
۱۵ـ قوانین اساسى بیش از ۶۰ کشور جهان، که اخیرا تصویب یا اصلاح شده، این حق را به رسمیت شناخته‏اند. براى نمونه، اصل ۵۰ قانون اساسى اوکراین مصوب ۲۸ ژوئن ۱۹۹۶ بیان مى‏کند که: «هر فرد حق دارد که از محیط زیستى امن و سالم و جبران خسارات ناشى از نقص این حق برخوردار باشد». به نقل از: دیناه شلتون، تشریفات و آیین دادرسى حقوق بین‏الملل محیط زیست، ترجمه محمدحسن حبیبى، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۱، ج ۲، ص ۳۱۹.
۱۶ـ ر.ک.: ابوالقاسم گرجى، اسلام و محیط زیست، مجله نور علم، ش ۴، خرداد ۱۳۶۳، ص ۱۱۵.
۱۷ـ انعام / ۳۸.
۱۸ـ نحل / ۸۹.
۱۹ـ «ان الله تبارک و تعالى انزل فى القرآن تبیان کل شى‏ء….»، عبد على بن جمعه الحویزى، تفسیر نور الثقلین، دارالکتب العلمیه، قم، ۱۳۴۲، ج ۳، ص ۷۴؛ محمد بن یعقوب الکلینى، اصول الکافى، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۱۱ ق.، ج ۱، ص۱۱۳.
۲۰ـ محمد بن یعقوب الکلینى، همان، ص ۱۱۳.
۲۱ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۹، ج ۱۱، ص ۳۶۱.
۲۲ـ محمد ربانى، بهره‏گیرى شایسته از محیط زیست با الهام از تعالیم اسلام، مجموعه مقالات همایش اسلام و محیط زیست، سازمان حفاظت محیط زیست، تهران، ۱۳۷۸، ص ۲۲۳.
۲۳ـ مقام معظم رهبرى، پیشین، ص ۴.
۲۴ـ ر.ک.: ابوالقاسم گرجى، پیشین، ص ۱۱۵.
۲۵ـ بقره / ۲۹.
۲۶ـ اعراف / ۱۰.
۲۷ـ نحل / ۵.
۲۸ـ نحل / ۱۰.
۲۹ـ نحل / ۱۱.
۳۰ـ نمل / ۶۰.
۳۱ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، پیشین، ج ۱۰، ص ۳۵۶.
۳۲ـ ابراهیم / ۳۳.
۳۳ـ نحل / ۱۲.
۳۴ـ لقمان / ۲۰.
۳۵ـ حج / ۶۵.
۳۶ـ به عنوان نمونه ر.ک.: حج / ۳۶؛ نحل / ۱۴.
۳۷ـ مرتضى مطهرى، مقدمه‏اى بر جهان‏بینى اسلامى، صدرا، تهران، ۱۳۷۳، ج ۲، ص ۵۷.
۳۸ـ ر.ک.: محمد جواد باهنر، انسان و خودسازى، به نقل از: صادق اصغرى لفمجانى؛ مبانى حفاظت از محیط زیست در اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامى و سازمان حفاظت محیط زیست، تهران، ۱۳۷۸، ص ۸۷.
۳۹ـ محمد ربانى، پیشین، ص ۲۳۳.
۴۰ـ صادق اصغرى لفمجانى، پیشین، ص ۹۲.
۴۱ـ مقام معظم رهبرى، پیشین، ص ۴.
۴۲ـ هود / ۶۱.
۴۳ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، پیشین، ج ۹، ص ۱۵۱.
۴۴ـ اعراف / ۵۶.
۴۵ـ بقره / ۲۰۵.